YSTYR Y GAIR ‘PLYGAIN’* Daw’r gair o’r Lladin ‘pulli cantus’, sef caniad y ceiliog. Yn wreiddiol, gwasanaeth eglwysig cynnar yn y bore oedd Plygain. Ymhen amser daeth i olygu gwasanaeth ar fore’r Nadolig ei hun. Ar ddechrau’r ugeinfed ganrif byddai Plygain Llanerfyl, er enghraifft, yn digwydd am 5.00 y bore. Ar noswyl y Nadolig byddai morynion a gweision oedd yn gweithio ymhell i ffwrdd, yn dod adre, ac yn treulio’r oriau tan y gwasanaeth yn gwneud cyfleth ac ymarfer y carolau. Mae tystiolaeth o lawer rhan o’r wlad yn awgrymu y gallai’r gwasanaethau hyn yn gynnar yn y bore fod yn bur afreolus, gan fod rhai wedi bod wrthi yn diota ers oriau. Roedd hwn yn un rheswm pam y daeth rhai gwasanaethau i ben. Rheswm arall efallai oedd y straen o godi mor gynnar yn y bore! Yn Sir Drefaldwyn yn arbennig, digwyddodd dau beth a helpodd i ddiogelu’r Plygeiniau: eu symud yn raddol o’r bore bach i’r min nos, a hefyd gwasgaru’r gwasanaethau dros gyfnod o wythnosau yn hytrach nag un diwrnod. Golygai hynny fod modd i bawb gefnogi plygeiniau eu gilydd. * Yn Sir Drefaldwyn, ‘plygien’ yw’r ynganiad arferol, ond mewn rhai rhannau o’r wlad - Ceredigion e.e. - y gair arferol oedd ‘pylgen’.

Gwasanaeth a gynhelir yng Nghymru o gwmpas cyfnod y Nadolig yw’r Plygain - gwasanaeth gyda’r pwyslais ar ganu carolau traddodiadol, yn ddigyfeiliant. Erbyn 2020 roedd tua 40 o wasanaethau plygain yn cael eu cynnal mewn gwahanol rannau o’r wlad, dros gyfnod sy’n ymestyn o ddydd Sul cyntaf mis Rhagfyr hyd at ddiwedd Ionawr. Cynhelir y gwasanaethau mewn eglwysi yn ogystal â chapeli. Mae rhai nodweddion yn perthyn i’r gwasanaeth sy’n ei wneud yn unigryw: 1. Gall unrhyw un sy’n dymuno gymryd rhan - cyn belled â’u bod yn parchu’r arferion a’r confensiynau. 2. Ffurf y gwasanaeth. Ar wahân i wasanaeth byr (darlleniad, gweddi, carol gynulleidfaol) ar y dechrau, nid oes unrhyw siarad. Daw’r carolwyr ymlaen i ganu pryd bynnag y dymunant, yn unawdwyr, deuawdwyr, triawdau a phartïon, bach a mawr. Nid oes unrhyw drefn arbennig wedi ei phennu ymlaen llaw. Pan ddaw’n amlwg fod pawb sy’n dymuno wedi canu, dyna ddiwedd y ‘rownd gyntaf’. Fel arfer wedyn, cenir carol gynulleidfaol, cyn symud ymlaen i’r ‘ail rownd’. Y tro hwn bydd y cantorion yn dod ymlaen i ganu yn yr union drefn y buont yn canu yn y ‘rownd gyntaf’. Gellir mynd ymlaen i drydedd rownd os dymunir - yn dibynnu faint o bartïon/ unawdwyr sy’n bresennol. Mae’r gwasanaeth yn terfynu gyda’r dynion yn canu ‘Carol y Swper’. Darperir swper wedyn i’r cantorion yn y festri neu’r neuadd leol. 3. Mae pawb yn canu’n ddi-gyfeiliant. Un confensiwn yw na ddylai neb ganu carol a ganwyd eisoes gan rywun arall. Golyga hynny fod yn rhaid i bawb ddarparu stoc o garolau ymlaen llaw. Cadarnle’r traddodiad yw Sir Drefaldwyn a’i chyffiniau, lle ceir rhwydwaith o wasanaethau. Yno mae’r traddodiad wedi parhau’n ddi-dor ers cenedlaethau lawer. Y tu hwnt i’r ardal honno, bu’r traddodiad yn mynd yn ddi-dor hefyd mewn dau le: Capel Seion, Lloc, Sir Fflint* ac Eglwys St Rhedyw, Llanllyfni yn Nyffryn Nantlle. Ar un adeg roedd traddodiad y Plygain yn perthyn i bob rhan o Gymru, ond diflannodd yr arferiad o'r rhan fwyaf o ardaloedd. Hyd at yr 1960au a’r 1970au nid oedd gweddill Cymru prin yn ymwybodol fod y traddodiad yn dal i fynd yn y canolbarth. Ond yna cafodd ei ‘ailddarganfod’ gan Amgueddfa Werin Sain Ffagan, drwy Roy Saer yn arbennig. Cyhoeddwyd record fer (EP) a record hir (LP), gan ysgogi diddordeb newydd yng ngweddill y wlad. Arweiniodd hynny ymhen amser at ail-sefydlu’r traddodiad mewn rhannau eraill o’r wlad a oedd wedi ei golli ers degawdau. * yn anffodus bu raid cau Capel Seion, Lloc, yn dilyn y pandemig, gan ddod â thraddodiad o 180 o flynyddoedd i ben (cafodd ei sefydlu yn 1840).

TREFN ARFEROL Y GWASANAETH 1. Y Rhan Agoriadol Y rheithor neu’r gweinidog yn gweddïo, yn darllen o’r ysgrythur ac yn cyflwyno carol i’r gynulleidfa ei chanu. Yna bydd yn cyhoeddi: “Mae'r Blygain yn awr yn agored”. 2. Y Rownd Gyntaf Os oes plant yn cymryd rhan, neu barti’r capel/ eglwys ei hun, yr arfer yw iddyn nhw ganu gyntaf. Wedi hynny, fel all unrhyw barti godi o'r gynulleidfa yn ôl eu dymuniad: nid oes unrhyw drefn yn cael ei phennu ymlaen llaw. Os oes mwy nag un yn codi yr un pryd, rhaid i bob parti heblaw un ildio ac aros eu tro. Un garol a genir ar y tro bob amser. Nid yw o bwys os oes oedi rhwng cyflwyniadau. Yn wir, mae hynny'n ychwanegu at naws yr achlysur, ac fe all rhuthro dorri ar y naws hwn. Cofier bob amser mai gwasanaeth yw'r Plygain ac nid cyngerdd. Ni cheir curo dwylo, felly. Pan fydd saib hwy na'r cyffredin, bydd hynny’n arwydd fod pawb sydd am gymryd rhan wedi gwneud hynny. Mae'r 'rownd' gyntaf felly ar ben. 3. Carol Gynulleidfaol 4. Yr Ail Rownd Bydd yr ail rownd yn dilyn yr un drefn yn union â’r gyntaf. Os mai nifer fach o unigolion/partïon sy’n bresennol (chwech, dyweder), yna fe ellir mynd ymlaen i drydedd rownd. Os oes tua wyth neu fwy, yna ystyrir fel arfer fod dwy rownd yn ddigonol. 5. Diweddglo Ar ddiwedd yr ail (neu'r drydedd) rownd bydd y gynulleidfa yn canu un garol arall i gloi. Mae’n draddodiad wedyn i aelodau pob parti neu unigolyn a gymerodd ran ddod ymlaen gyda'i gilydd i ganu Carol y Swper. Yn Sir Drefaldwyn a'r cyffiniau, yr arfer ers cyn cof yw mai’r dynion yn unig sy’n canu’r garol hon: mae hynny'n rhan o'r traddodiad. Bydd y rheithor neu’r gweinidog wedyn yn cyhoeddi’r fendith. 6. Swper Darperir swper ysgafn yn y festri neu'r neuadd leol (neu weithiau mewn cartrefi lleol).

NODWEDDION A CHONFENSIYNAU Y GWASANAETH PLYGAIN TRADDODIADOL Sylwer: Nid rheolau yw y rhain, dim ond arferion sydd wedi datblygu dros gyfnod. Ni fu erioed unrhyw fudiad na chorff canolog i osod y ddeddf i lawr, ac felly nid oes neb yn eu plismona. Mater o gwrteisi yw eu parchu. Agored i'r Byd Mae'r Blygain yn agored i bawb: fe all unrhyw un gymryd rhan. Trefn Nid oes rhaglen na threfn arbennig wedi ei bennu ymlaen llaw. Yn rhan gyntaf y gwasanaeth fe gaiff pawb sy'n cymryd rhan ddewis pryd y maent am godi i ganu (ond mae’r rownd/rowndiau canlynol yn dilyn trefn y gyntaf; gweler 4. Yr Ail Rownd o dan ‘Trefn Arferol’). Digyfeiliant Mae pawb yn canu'n ddigyfeiliant, ar wahân i organ ar gyfer y canu cynulleidfaol, ac weithiau ar gyfer y plant lleiaf. Partïon/unigolion Ceir amrywiaeth o gyflwyniadau: unigolion, deuawdau, triawdau, pedwarawdau, ac ati. Ar un adeg, eithriad oedd parti o fwy na chwech mewn nifer, ond fe'u gwelir yn amlach erbyn hyn. Nid yw côr yn arferol. Trawfforch I daro’r nodyn cyntaf, defnyddir trawfforch fel arfer. Copi Defnyddir copi bob amser. Hen Garolau Eithriadau yw carolau mewn idiom gyfoes. Clywir carolau newydd a diweddar, ond carolau yw’r rheiny sy’n cadw at naws ac arddull y rhai traddodiadol. Trefniannau Cerddorol I garolwyr, nid yw'r gair 'trefniant' yn golygu dim mwy na gosodiad tri neu bedwar llais syml. Mewn rhai casgliadau printiedig fe geir trefniannau mwy ‘ymdrechgar’ ond mae'n arwyddocaol nad yw'r rheiny byth braidd yn cael eu canu. Nid yw pob parti yn canu'r un nodau a'r un geiriau â’i gilydd – awgrym pendant mai o'r glust y dysgwyd y carolau yn y lle cyntaf. Dim ailadrodd Ni chenir unrhyw alaw na geiriau fwy nag unwaith. Golyga hynny fod gan bawb sy'n cymryd rhan garolau wrth gefn, rhag ofn. Dull o ganu Dull syml a di-rodres o ganu, gyda phwyslais ar gorfaniad naturiol y geiriau – yr un egwyddor â chanu gwerin neu gerdd dant. Iaith Yn Gymraeg y cynhelir yr holl wasanaeth.

Rhoddwyd y wefan hon ynghyd gyda chymorth Ceris Gruffudd, Ffion Mair, Roy Griffiths, Rhian Davies, Gareth Williams, ac Arfon Gwilym. Dyluniwyd gan H G Web Designs, Y Bala