Y GEIRIAU Mae rhai gwahaniaethau trawiadol rhwng yr hen garolau traddodiadol a charolau cyfoes ein dyddiau ni. 1. Eu cynnwys. Mae carolau cyfoes yn tueddu i ganolbwyntio ar stori’r geni ei hun: y preseb, y gwely gwair, y bugeiliaid a’r doethion; a hefyd y tywydd! (weithiau mae hi'n rhewi, dro arall yn 'fwyn', dro arall yn 'drymaidd'!). Ond yn yr hen garolau gosodir geni Crist mewn cyd-destun llawer ehangach: y stori gyfan, o ddyddiau Gardd Eden, proffwydi’r Hen Destament hyd at y croeshoeliad. 2. Mae nhw’n cynnwys gwirioneddau’r ffydd Gristnogol ac yn llawn cyfeiriadau diwinyddol. Roedd cyfansoddwyr y carolau yn hyddysg yn eu Beibl. 3. Yn aml (ond nid bob amser), mae’r penillion yn rhai hir, weithiau yn 12 neu 15 llinell - yn debycach i faled nag i emyn. Yn aml iawn, yr un alawon a ddefnyddid i ganu carol a baled. 4. Eu crefft. Mae llawer ohonynt yn perthyn i’r ‘canu rhydd cynganeddol’ sy’n gyfuniad o’r hen fesurau caeth a’r mesurau rhydd newydd - patrymau a ddaeth yn boblogaidd o’r 17ed ganrif ymlaen. Enghraifft dda o hyn yw carol Jane Ellis (o’r Bala/Yr Wyddgrug), ar fesur Duw Gadwo’r Brenin, ac yn cynnwys chwe chynghanedd sain. O deued pob Cristion i Fethlem yr awron i weled mor dirion yw Duw; O ddyfnder rhyfeddod, fe drefnodd y Duwdod dragwyddol gyfamod i fyw: Daeth Brenin yr hollfyd i oedfa ein hadfyd er symud ein penyd a’n pwn; Heb le yn y llety, heb aelwyd, heb wely, Nadolig fel hynny gadd hwn. Rhown glod i’r Mab bychan, ar liniau Mair wiwlan, daeth Duwdod mewn baban i’n byd: Ei ras O derbyniwn, ei haeddiant cyhoeddwn, a throsto ef gweithiwn i gyd

Y MESURAU Defnyddir y term ‘mesur’ yn yr un ffordd yn union ag y byddai bardd wrth gyfansoddi ar fesur cywydd neu englyn, er enghraifft. Templad ydyw - patrwm neu fframwaith. Yng nghyswllt y carolau, unwaith y mae’r geiriau wedi eu creu, yna gellir creu faint ‘fynnir o alawon gwahanol i ffitio arnynt. Golyga hynny y gellir cael sawl carol, pob un gyda geiriau ac alaw wahanol i’w gilydd, ond pob un yn defnyddio’r un mesur. Dyma enwau rhai o’r mesurau. Daw’n amlwg ar unwaith mai alawon gwerin ydynt yn wreiddiol, rhai ohonynt yn fesurau Cymreig a rhai wedi eu mewnforio o Loegr a gwledydd eraill, ond gyda’u stamp Cymreig unigryw eu hunain ar ôl gosod geiriau Cymraeg arnynt. Agoriad y Melinydd Beti Brown Difyrrwch Gwŷr Bangor Difyrrwch Gwŷr Caernarfon Difyrrwch Gwŷr y Gogledd Dydd Llun y Bore Duw Gadwo’r Brenin Ehediad y Golomen Ffarwel Gwŷr Aberffraw Ffarwel Ned Puw Glan Camlad Gwêl yr Adeilad Hir Oes i Fair Hoffedd Richard Parry Llygoden yn y Felin Malltod Dolgellau Mentra Gwen Rhywbeth Arall i’w Wneuthur Susanna Susan Lygat-ddu Sybylltir Tri-Thrawiad Trwsgwl Mawr Y Ceiliog Gwyn Y Ceiliog Du Yr Hen Ddarbi

GWÊL YR ADEILAD Y dirion wawr a dorrodd Ar ddynion y cyfododd Haul cyfiawnder; Ym mro a chysgod angau Disgleiriodd ei belydrau Mewn eglurder. Yn awr daeth ei oleuni i lawr Tywyllwch gorddu A orfu chwalu O flaen yr Iesu, Holl lu y fagddu fawr A ffoesant yn ddiaros Fel nos o flaen y wawr. Mewn llwydd, dring i’w orseddol swydd, Mae’n dwyn plant dynion Oedd garcharorion O law y creulon A’u gwneud yn rhyddion rhwydd, Gan ddryllio, darnio’i deyrnas A gordd ei ras o’n gwydd. (Huw Derfel)

Y TRI THRAWIAD Y mesur mwyaf poblogaidd ar un adeg oedd y tri thrawiad. Roedd Rhys Prichard (Ficer Prichard), 1579-1644, yn arbennig o hoff ohono: Rhown foliant o’r mwyaf i Dduw y Goruchaf Am roi ‘i fab anwylaf yn blentyn i Fair I gymryd ein natur a’n dyled a’n dolur I’n gwared o’n gwewyr anniwair. Y tri thrawiad hefyd oedd hoff fesur Huw Morys, Eos Ceiriog, 1622-1709: y carolwr Cymraeg mwyaf toreithiog erioed efallai. Mae’n perthyn i gyfnod ychydig yn ddiweddarach na Rhys Prichard ac yn llawer mwy cydwybodol o ran cynnwys y gynghanedd yn y mesur: Dewch yn galonnog at Iesu’n Pen T’wysog, Y sawl sydd yn llwythog neu’n feichiog o fai, Ef ddwg y ffyddloniaid o ffyrdd pechaduriaid I gorlan ei ddefaid yn ddifai.

FFARWEL NED PUW Wel dyma’r bore gore i gyd Fe roed i’r byd wybodaeth Am eni’r gwaraidd Iesu gwyn I’n dwyn o’n syn gamsyniaeth; Fe ddaeth ein Brenin mawr a’n Brawd Mewn gwisg o gnawd genedig, Rhyfeddod gweled mab Duw Nȇr Ar fronnau pȇr forwynig; Rhyfeddod na dderfydd yw hon yn dragywydd, O rhoed y Dihenydd i bob dawn adenydd, Llawenydd a gwenydd i ganu; Nid caniad plyeginiol a’i naws yn hanesol I’r enaid crediniol sydd gynnes ddigonol, Ond dwyfol ddewisol wedd Iesu. (Dafydd Ddu Eryri)

MENTRA GWEN Ar gyfer heddiw’r bore’n faban bach, yn faban bach Y ganwyd gwreiddyn Jesse’n faban bach Y cadarn ddaeth o Bosra Y deddfwr gynt ar Sina Yr Iawn gaed ar Galfaria’n faban bach, yn faban bach, Yn sugno bron Maria’n, faban bach (Eos Iâl)

Rhoddwyd y wefan hon ynghyd gyda chymorth Ceris Gruffudd, Ffion Mair, Roy Griffiths, Rhian Davies, Gareth Williams, ac Arfon Gwilym. Dyluniwyd gan H G Web Designs, Y Bala